Η τιμή των αγαθών προσδιορίζεται στην αγορά μέσω της αλληλεπίδρασης των δυνάμεων της ζήτησης και της προσφοράς. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζεται η ζήτηση, δηλαδή η συμπεριφορά των καταναλωτών στην αγορά.
Η συμπεριφορά του καταναλωτή
- Χρησιμότητα: Η ικανοποίηση από την κατανάλωση ενός αγαθού.
- Ορθολογική Συμπεριφορά: Ο καταναλωτής επιδιώκει να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητα, υπό τους περιορισμούς του εισοδήματος και των τιμών των αγαθών.
- Ισορροπία Καταναλωτή: Όταν δεν υπάρχει κίνητρο για αλλαγή στη συμπεριφορά του (δεδομένων τιμών, προτιμήσεων, εισοδήματος).
Νόμος Ζήτησης – Καμπύλη Ζήτησης
Ο καταναλωτής στην επιδίωξή του να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά του από την κατανάλωση ενός αγαθού επηρεάζεται από: πρώτο, το εισόδημά του και δεύτερο από την ύπαρξη άλλων παρόμοιων αγαθών που μπορούν να ικανοποιήσουν την ίδια ανάγκη (υποκατάστατα αγαθά).
Νόμος ζήτησης
Ο νόμος της ζήτησης δείχνει την αρνητική σχέση μεταξύ τιμής και ζητούμενης ποσότητας. Όταν η τιμή ενός αγαθού μειώνεται, αυξάνεται η ζητούμενη ποσότητά του, και, όταν η τιμή του αυξάνεται, μειώνεται η ζητούμενη ποσότητα από το αγαθό αυτό, όταν οι άλλοι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη ζήτηση παραμένουν σταθεροί (ceteris paribus).
Παράδειγμα: Αύξηση τιμής πορτοκαλιών → μείωση ζήτησης.
Καμπύλη ζήτησης
- Καμπύλη Ζήτησης: Γραφική απεικόνιση του νόμου ζήτησης (αρνητική κλίση).
- Ατομική vs Αγοραία Ζήτηση: Η αγοραία προκύπτει από το άθροισμα όλων των ατομικών καμπυλών.
Συνάρτηση Ζήτησης
Μαθηματική έκφραση: QD = f(P) (ζητούμενη ποσότητα σε σχέση με την τιμή).
Μορφές συναρτήσεων:
- Γραμμική: QD = α + β P (π.χ. QD = 200 – 4P). Η σταθερά α είναι πάντα θετικός αριθμός, ενώ ο συντελεστής β εξαρτάται από την κλίση της ευθείας και είναι πάντα αρνητικός αριθμός, αφού η κλίση της ευθείας εκφράζει την αρνητική σχέση μεταξύ ζητούμενης ποσότητας και τιμής (Νόμος Ζήτησης).
- Ισοσκελής υπερβολή: QD = A / P (π.χ. QD = 1200/P). Χαρακτηριστικό της, η σταθερή συνολική δαπάνη.
Προσδιοριστικοί Παράγοντες Ζήτησης
Η μεταβολή της τιμής μεταβάλλει τη ζητούμενη ποσότητα ενός προϊόντος (ceteris paribus). Όταν όμως έχουμε μεταβολή ενός άλλου παράγοντα, για παράδειγμα του εισοδήματος των καταναλωτών, τότε μεταβάλλεται η ζήτηση.
Αν η ζήτηση αυξηθεί, σημαίνει μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης προς τα δεξιά. Αν η ζήτηση μειωθεί, σημαίνει μετατόπιση της καμπύλης προς τα αριστερά.
Πέραν της τιμής, η ζήτηση επηρεάζεται από:
- Προτιμήσεις καταναλωτών (π.χ. καιρικές συνθήκες, έθιμα).
- Εισόδημα:
- Κανονικά αγαθά: Αύξηση εισοδήματος → αύξηση ζήτησης (π.χ. βούτυρο).
- Κατώτερα αγαθά: Αύξηση εισοδήματος → μείωση ζήτησης (π.χ. μαργαρίνη).
- Τιμές υποκατάστατων/συμπληρωματικών αγαθών:
- Υποκατάστατα (π.χ. μοσχαρίσιο ↔ χοιρινό): η ζήτηση μεταβάλλεται στην ίδια κατεύθυνση με τη μεταβολή της τιμής ενός υποκατάστατου αγαθού.
- Συμπληρωματικά (π.χ. καφές ↔ ζάχαρη): η Ζήτηση ενός αγαθού μεταβάλλεται προς την αντίθετη κατεύθυνση με τη μεταβολή της τιμής ενός συμπληρωματικού αγαθού.
- Προσδοκίες: για μελλοντικές τιμές ή εισοδήματα.
- Αριθμός καταναλωτών (αφορά μόνο την αγοραία καμπύλη ζήτησης)
Μεταβολή στη ζητούμενη ποσότητα και μεταβολή στη ζήτηση
Μεταβολή μόνο στη ζητούμενη ποσότητα (μεταβολή μόνο της τιμής): οι μεταβολές της τιμής μεταβάλλουν τη ζητούμενη ποσότητα, σύμφωνα με το νόμο της ζήτησης, χωρίς να μετακινούν την καμπύλη ούτε να αλλάζουν τη συνάρτηση της.
- Μείωσης τιμής -> κίνηση σε χαμηλότερο σημείο πάνω στην καμπύλη (που αντιστοιχεί σε μεγαλύτερη ζητούμενη ποσότητα)
- Αύξηση τιμής -> κίνηση σε υψηλότερο σημείο πάνω στην καμπύλη
Μεταβολή μόνο στη ζήτηση (μεταβολή μόνο ενός προσδιοριστικού παράγοντα της ζήτησης): οι μεταβολές σε έναν από τους προσδιοριστικούς παράγοντες της ζήτησης, όταν η τιμή παραμένει σταθερή, μεταβάλλουν τη ζήτηση του αγαθού, μετατοπίζοντας ολόκληρη την καμπύλη ζήτησης και μεταβάλλοντας τη συνάρτησή της.
- Αύξηση της ζήτησης (π.χ. λόγω αύξησης του εισοδήματος): μετατόπιση ολόκληρης της καμπύλης προς τα δεξιά.
- Μείωσης της ζήτησης: μετατόπιση ολόκληρης της καμπύλης προς τα αριστερά.
Ταυτόχρονη μεταβολή ζητούμενης ποσότητας και ζήτησης: το τελικό αποτέλεσμα εξαρτάται από το σχετικό μέγεθος των μεταβολών και την κατεύθυνση της τιμής και του προσδιοριστικού παράγοντα ζήτησης (π.χ. του εισοδήματος).
Ελαστικότητα Ζήτησης
Ελαστικότητα ως προς την τιμή (Ed): Μετρά την ευαισθησία της ζήτησης σε μεταβολές τιμής. Ορίζεται ως ο βαθμός ανταπόκρισης ή αντίδρασης των καταναλωτών στις μεταβολές της τιμής, όλων των άλλων παραγόντων σταθερών (ceteris paribus).
Ε_D = \frac{\Delta Q}{\Delta P}Τύποι ελαστικότητας:
- Ελαστική: |ED| > 1 -> Μεγάλη αντίδραση (π.χ. πολυτελή αγαθά).
- Ανελαστική: |ED| < 1 -> Μικρή αντίδραση (π.χ. βασικά αγαθά).
- Μοναδιαία: |ED| = 1 -> Σταθερή συνολική δαπάνη.
Πρακτική Σημασία της Ελαστικότητας
Για επιχειρήσεις: Αποφάσεις για τιμολόγηση (π.χ. αύξηση τιμής αν η ζήτηση είναι ανελαστική).
Για κράτος: Φορολογική πολιτική (π.χ. φόροι σε αγαθά ανελαστικής ζήτησης για σταθερά έσοδα).
Ειδικές Περιπτώσεις Καμπυλών Ζήτησης
- Τέλεια ανελαστική ζήτηση (κάθετη καμπύλη): ED = 0 (π.χ. φάρμακα).
- Τέλεια ελαστική ζήτηση (οριζόντια καμπύλη): ED = ∞ (θεωρητικό μοντέλο).