Αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας
Η Πολιτική Οικονομία (ή η Οικονομική Επιστήμη) μελετά τα οικονομικά προβλήματα που δημιουργούνται μέσα σε μια κοινωνία. Τα προβλήματα αυτά κατατάσσονται σε 4 βασικές κατηγορίες:
- Ποια προϊόντα παράγονται σε μια κοινωνία και σε τι ποσότητες (σε μια ορισμένη χρονική περίοδο, π.χ. ένα έτος);
- Με ποιον τρόπο παράγονται αυτά τα προϊόντα;
- Πώς γίνεται η διανομή των προϊόντων στα μέλη της κοινωνίας;
- Πώς μπορεί να αυξηθεί η ποσότητα των παραγόμενων προϊόντων και πώς αναπτύσσεται η οικονομία μιας κοινωνίας;
⚠ Και οι 4 κατηγορίες προβλημάτων με τα οποία ασχολείται η Πολιτική Οικονομία αναφέρονται σε προϊόντα.
Οι Ανάγκες
Ιδιότητες Αναγκών
Η οικονομία ενδιαφέρεται για τις οικονομικές ανάγκες, δηλαδή εκείνες που για την ικανοποίησή τους χρησιμοποιούνται οικονομικά αγαθά. Οι ανάγκες αυτές έχουν τρεις βασικές ιδιότητες:
- Εξέλιξη: Η διαφοροποίηση των αγαθών που χρησιμοποιούνται για την ικανοποίηση της ίδιας ανάγκης.
- Πολλαπλασιασμός: Η δημιουργία νέων αναγκών.
- Κορεσμός: Οι ανάγκες ως σύνολο είναι απεριόριστες, αλλά κάθε ανάγκη ξεχωριστά υπόκειται σε προσωρινό κορεσμό. Αυτό σημαίνει ότι σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, όσο αυξάνεται η ποσότητα ενός συγκεκριμένου αγαθού που χρησιμοποιείται για την ικανοποίηση μιας ανάγκης, τόσο η ένταση αυτής της ανάγκης μειώνεται, ώσπου επέρχεται πλήρης ικανοποίηση ή κορεσμός.
Αιτίες Εξέλιξης και Πολλαπλασιασμού Αναγκών
Βασικοί λόγοι που συντελούν στην εξέλιξη και τον πολλαπλασιασμό των αναγκών είναι οι εξής:
- Η τεχνολογία: Η τεχνολογική πρόοδος οδηγεί στην ανακάλυψη νέων προϊόντων, τα οποία είτε καλύπτουν περισσότερο ικανοποιητικά τις ήδη υπάρχουσες ανάγκες (π.χ. ηλεκτρονική φωτογραφική μηχανή) είτε δημιουργούν νέες ανάγκες (π.χ. ηλεκτρονικός υπολογιστής).
- Η μίμηση: Η τάση των ανθρώπων να μιμούνται τους άλλους οδηγεί στη δημιουργία νέων αναγκών (π.χ. η κατανάλωση χριστουγεννιάτικων δέντρων).
- Η συνήθεια: Η επανάληψη μιας απόλαυσης από τη χρησιμοποίηση ενός αγαθού οδηγεί τελικά στην ανάγκη γι’ αυτό το αγαθό (π.χ. “το συνήθισα και μου έγινε ανάγκη”).
- Η διαφήμιση: Η διαφήμιση επιδρά ψυχολογικά στον καταναλωτή και του δημιουργεί την επιθυμία απόκτησης αγαθών, αυξάνοντας τις ανάγκες του και οδηγώντας τον σε “υπερκατανάλωση”.
| Ιδιότητες αναγκών | Αιτίες |
|---|---|
| Εξέλιξη | Τεχνολογία, Μίμηση, Συνήθεια, Διαφήμιση |
| Πολλαπλασιασμός | |
| Κορεσμός |
Προϊόντα, Οικονομικά Αγαθά ή Εμπορεύματα
Τα αγαθά που βρίσκονται ελεύθερα στην φύση, όπως το φως, η θερμότητα του ήλιου, κ.λπ., ονομάζονται ελεύθερα αγαθά και δεν αποτελούν αντικείμενο μελέτης της Οικονομικής Επιστήμης. Αντίθετα, η Οικονομική Επιστήμη μελετά τα οικονομικά αγαθά, τα οποία είναι αποτέλεσμα της παραγωγικής προσπάθειας των ανθρώπων. Αυτά ονομάζονται επίσης προϊόντα (επειδή παράγονται) ή εμπορεύματα (επειδή γίνονται αντικείμενα αγοράς και πώλησης). Το κύριο χαρακτηριστικό των οικονομικών αγαθών είναι ότι βρίσκονται σε περιορισμένες ποσότητες σε σχέση με τις ανάγκες που ικανοποιούν.
| Κατηγορίες Αγαθών | |
|---|---|
| (i) Υλικά και Άυλα Αγαθά ή Υπηρεσίες | Έχουμε υλικά αγαθά, όπως τα τρόφιμα και τα ρούχα, και άυλα αγαθά ή υπηρεσίες, όπως ένα μουσικό κομμάτι ή μια διάλεξη. |
| (ii) Διαρκή και Καταναλωτά Αγαθά | Διαρκή αγαθά μπορούν να χρησιμοποιηθούν πολλές φορές (π.χ. έπιπλα, ρούχα), ενώ καταναλωτά αγαθά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο μια φορά (π.χ. τρόφιμα, καυσόξυλα). |
| (iii) Κεφαλαιουχικά και Καταναλωτικά Αγαθά | Κεφαλαιουχικά αγαθά χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία (π.χ. μηχανήματα), ενώ καταναλωτικά αγαθά χρησιμοποιούνται για την άμεση ικανοποίηση των αναγκών (π.χ. τρόφιμα). |
Αγορά
Η αγορά είναι ο χώρος όπου γίνονται αγοραπωλησίες. Δεν περιορίζεται σε ένα γεωγραφικό χώρο, αλλά περιλαμβάνει όλα τα μέσα με τα οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί μια αγοραπωλησία (π.χ. τηλεφώνημα, τηλεγράφημα). Παραδείγματα αγορών είναι η λαϊκή αγορά, το Χρηματιστήριο Αθηνών, η αγορά εργασίας κ.λπ.
Κοινωνικοί θεσμοί
Οι σπουδαιότερες κοινωνικές οντότητες στις οποίες οργανώνονται τα άτομα είναι:
- Η οικογένεια ή το νοικοκυριό: βασική επιδίωξη του νοικοκυριού και κριτήριο ταυτόχρονα για τη λήψη των πιο πάνω αποφάσεων είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη ικανοποίηση των αναγκών του με βάση το δεδομένο εισόδημα που έχει στην διάθεση του.
- Η επιχείρηση: αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης και οδηγός της στη λήψη των διάφορων αποφάσεων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους, δηλαδή η επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους
- Το εργατικό σωματείο: τα εργατικά σωματεία είναι οργανώσεις εργαζομένων με αντικειμενικό σκοπό την προώθηση των κοινών συμφερόντων των μελών τους και συγκεκριμένα τη βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης.
- Το κράτος: το Κράτος είναι η ισχυρότερη συλλογική οντότητα που παρεμβαίνει στην οικονομική ζωή της χώρας μέσω της επιβολής φόρων, της παροχής επιδομάτων/διευκολύνσεων και της «δωρεάν» παροχής βασικών αγαθών (όπως προστασία, παιδεία, περίθαλψη) επηρεάζοντας τις αποφάσεις επιχειρήσεων και νοικοκυριών.
Οι Παραγωγικές Δυνατότητες της Οικονομίας
Οι Συντελεστές Παραγωγής
Με τον όρο παραγωγική διαδικασία εννοούμε όλους τους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος μετασχηματίζει την ύλη, για να της δώσει μορφή χρήσιμη για τη ζωή του.
Κάθε παραγωγική διαδικασία βασίζεται στους παραγωγικούς συντελεστές, που χωρίζονται σε τρεις κύριες κατηγορίες:
- Εργασία: η ανθρώπινη σωματική και πνευματική προσπάθεια. Το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι οι γνώσεις και δεξιότητες που αποκτά ένα άτομο με τη μόρφωση και την εμπειρία του.
- Έδαφος (ή Γη): Όλοι οι φυσικοί πόροι (γη, υπέδαφος, νερό, ορυκτά) που χρησιμεύουν στην παραγωγική διαδικασία.
- Κεφάλαιο: τα παραχθέντα μέσα παραγωγής (όπως μηχανήματα, εργαλεία, κτίρια).
Μερικοί οικονομολόγοι προσθέτουν ως παραγωγικό συντελεστή και την επιχειρηματικότητα (η ικανότητα να συνδυάζεις τους υπόλοιπους συντελεστές).
Σημαντικό: Οι παραγωγικοί συντελεστές (και τα προϊόντα που παράγονται από αυτούς) είναι περιορισμένοι σε σχέση με τις ανθρώπινες ανάγκες.
Το Βασικό Οικονομικό Πρόβλημα
Το οικονομικό πρόβλημα κάθε κοινωνίας προέρχεται από τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ του πλήθους των αναγκών που οι άνθρωποι επιδιώκουν να ικανοποιήσουν και του περιορισμένου όγκου των αγαθών που υπάρχουν για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Αυτήν ακριβώς την έλλειψη αγαθών προσπαθούν οι άνθρωποι να ξεπεράσουν με την οργανωμένη δραστηριότητα, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, με την εξεύρεση νέων παραγωγικών πόρων κτλ.
Η Καμπύλη Παραγωγικών Δυνατοτήτων (ΚΠΔ)
Η ΚΠΔ είναι μία γραφική αναπαράσταση που δείχνει τις μεγαλύτερες ποσότητες ενός προϊόντος που είναι δυνατό να παραχθούν σε μία οικονομία για κάθε δεδομένη ποσότητα του άλλου προϊόντος.
Οι τρεις βασικές υποθέσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων είναι:
- η οικονομία χρησιμοποιεί όλους τους παραγωγικούς συντελεστές που έχει στη διάθεσή της αποδοτικά (ορθολογικά)
- η τεχνολογία της παραγωγής είναι δεδομένη
- η οικονομία παράγει δύο μόνο προϊόντα, π.χ. ψωμί και όπλα
Ανάλογα με την θέση που έχει ένα συνδυασμός παραγωγής των δύο προϊόντων σε σχέση με την καμπύλη, διακρίνουμε τις ακόλουθες περιπτώσεις:
- Σημείο πάνω στην καμπύλη: δείχνει αποτελεσματική απασχόληση όλων των διαθέσιμων παραγωγικών συντελεστών.
- Σημείο κάτω από την καμπύλη: δείχνει ανεπαρκή ή αναποτελεσματική χρήση των παραγωγικών συντελεστών (π.χ. ανεργία).
- Σημείο δεξιά (έξω) της της καμπύλης: πρόκεται για ανέφικτο συνδυσαμό με τους παραγωγικού συντελεστές που διαθέτει η οικονομία.
Μετατόπιση της ΚΠΔ: η καμπύλη μπορεί να μετατοπιστεί προς τα δεξιά αν βελτιωθεί η τεχνολογία παραγωγή, αν αυξηθούν οι διαθέσιμοι παραγωγικοί συντελεστής ή αν υπάρχει συνδυασμός των δύο.
Η έννοια του κόστους
Η παραγωγή κάποιου αγαθού σημαίνει και θυσία των άλλων που θα μπορούσαν να παραχθούν με τους ίδιους παραγωγικούς συντελεστές. Αυτή είναι η πραγματική έννοια του κόστους, δηλαδή το πραγματικό κόστος ενός αγαθού είναι τα άλλα αγαθά που θυσιάστηκαν για την παραγωγή του. Το πραγματικό αυτό κόστος λέγεται και κόστος ευκαιρίας ή εναλλακτικό κόστος.
Κόστος ευκαιρίας του αγαθού Υ (σε όρους του αγαθού Χ) =
\frac{\text{Μονάδες του αγαθού } X \text{ που θυσιάζονται}}{\text{Μονάδες του αγαθού } Y \text{ που παράγονται}} {\text{ή } } KE_Y = \frac{\Delta X}{\Delta Y}Αυξανόμενο Κόστος Ευκαιρίας: συνήθως, το κόστος ευκαιρίας για κάθε επιπλέον μονάδα ενός αγαθού αυξάνεται. Αυτό συμβαίνει γιατί οι παραγωγικοί συντελεστές δεν είναι εξίσου κατάλληλοι για όλες τις παραγωγικές διαδικασίες.
Ο Καταμερισμός των έργων
Ο καταμερισμός έργων ή εργασίας είναι το φαινόμενο όπου κάθε άτομο απασχολείται στην παραγωγή ενός μόνο προϊόντος (ή μέρους του), ενώ ταυτόχρονα καταναλώνει πολλά προϊόντα, στην παραγωγή των οποίων δεν συμμετέχει. Αυτή η εξειδίκευση απαιτεί ανταλλαγές μέσω του χρήματος για την ικανοποίηση όλων των αναγκών.
Τα Κύρια Πλεονεκτήματα:
- Αυξημένη Αποδοτικότητα: Κάθε άτομο ασχολείται με το έργο που κάνει καλύτερα.
- Ανάπτυξη Δεξιοτεχνίας: Η ειδίκευση σε μια εργασία οδηγεί σε μεγαλύτερη ικανότητα και παραγωγικότητα.
- Κίνητρο για Καινοτομία: Η εξειδίκευση διευκολύνει την ανακάλυψη βελτιωτικών εφευρέσεων και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγής.
Το Κύριο Μειονέκτημα:
Η μεγάλη εξειδίκευση μπορεί να μετατρέψει την εργασία σε μονότονη και ανιαρή δραστηριότητα λόγω της επαναλαμβανόμενης ρουτίνας.
Χρήμα
Κάθε αντικείμενο που είναι γενικά αποδεκτό ως μέσο συναλλαγής των αγαθών, επέχει θέση χρήματος. Χρήμα, δηλαδή, είναι ο,τιδήποτε η κοινωνία αποδέχεται ως γενικό μέσο ανταλλαγής.
Το Οικονομικό Κύκλωμα
Ο όρος οικονομικό κύκλωμα χαρακτηρίζει το σύνολο των σχέσεων που δημιουργούνται μεταξύ των βασικών μονάδων ενός οικονομικού συστήματος. Στην απλούστερη μορφή του, το οικονομικό κύκλωμα περιλαμβάνει τις σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων, νοικοκυριών και κράτους και δείχνει τις ροές αγαθών, παραγωγικών συντελεστών και χρήματος που παρατηρούνται στην οικονομία.
Δύο χαρακτηριστικά των ροών στο οικονομικό κύκλωμα είναι ότι: Πρώτο, ότι οι ροές είναι συνεχείς, δηλαδή συμβαίνουν σε κάθε χρονική στιγμή. Δεύτερο, ότι οι ροές δεν έχουν πάντοτε το ίδιο μέγεθος, δηλαδή ο όγκος των συναλλαγών μπορεί να μεταβάλλεται, καθώς η παραγωγική δραστηριότητα αυξάνεται ή μειώνεται.
Η Αβεβαιότητα στην Οικονομική Ζωή
Η λήψη των αποφάσεων των ατόμων στην οικονομία (π.χ. αγρότες, εργαζόμνοι, επιχειρηματίες) δεν βασίζεται στη βεβαιότητα του αποτελέσματος των ενεργειών τους, αλλά στις προσδοκίες που διαμορφώνουν για το αποτέλεσμά τους.